Huize Westerlicht is in december 2020 door Noordwest Ziekenhuisgroep opnieuw in gebruik genomen voor de huisvesting van de opleidingen (Noordwest Academie) en verschillende administratieve afdelingen. Wat ging er aan vooraf?
De aanleiding (1928)
In 1928 namen de Hervormde Diaconieën van de Nederlands Hervormde Kerk in de Classis Alkmaar het initiatief voor de bouw van een tehuis voor ‘Oude Lieden’. Het was in eerste instantie bestemd voor welgestelde 65-plussers. Over de plaats waar dit tehuis zou moeten komen werd flink gediscussieerd. Eerst werd voor Bergen gekozen maar uiteindelijk viel toch de keuze op Alkmaar. In overleg met de gemeente Alkmaar werd een geschikte locatie gevonden aan de rand van de stad, omsloten door de Alkmaarsche Hout en de nog nieuwe Hertenkamp.
Het bestuur van de nieuwe stichting vond de Noord-Hollandse architect J. (Dirk) Saal bereid om deel te nemen in het bestuur en schetsen te maken voor dit tehuis. Nadat de locatie definitief bekend was maakte Dirk Saal ontwerpen die vrijwel overeenkomen met het latere definitieve ontwerp uit 1931. (meer over Dirk Saal en zijn bouwstijl in een aparte notitie van de HistCom).
De bouw (1932)
Dirk Saal ontwierp een gebouw in de traditie van de Amsterdamse School, maar sober uitgevoerd. Een zuiver symmetrisch gebouw met drie woonlagen en een zolderverdieping die overigens ook als woonlaag gebruikt werd. Het centrale puntdak met de opvallend hoge klokpartij is typerend voor de ontwerpen van Dirk Saal. [1] De eerder bedachte naam “Huize Rustoord” werd vervangen door “Huize Westerlicht”, wat synoniem staat voor ‘avondlicht’, ‘zonsondergang’ enz. en daarmee verwijzend naar de bestemming van dit gebouw als laatste woonplaats van deze bejaarden.
Huize Westerlicht werd op zondag 17 juli 1932 officieel geopend. Het huis bood onderdak aan maximaal 211 bewoners maar dit aantal schommelde in de loop der jaren vanwege uitbreiding en het vergroten van kleine kamertjes door van twee kamers één te maken.
Er waren diverse klassen: A t/m H. Historicus Jurgen Vis schrijft in “Oud en Arm”: “de eenvoudigste kamertjes bevonden zich op de bovenste verdieping en waren niet groter dan 2 bij 4 meter. Dat deze kamertjes voorzien waren van een wastafel was voor de bewoners al een grote luxe.
Het huis was volledig ‘selfsupporting’; het had een eigen keuken, een broodbakkerij en een wasserij. In dienst waren o.a. een tuinman, een schilder en een timmerman.
Voor de bewoners was er vrije geneeskundige hulp en medicijnen. Er was een bibliotheek met 2000 boeken en vanaf 1935 een concert- en toneelzaal met 250 zitplaatsen. Om de week was hier een muziek- dans- of filmvoorstelling.
De leiding van Huize Westerlicht berustte bij het echtpaar Maats. De heer Maats was directeur, mevrouw Maats gaf leiding aan de huishouding. Hoofdzuster was zuster Ter Burg. Opmerkelijk is dat zowel de heer Maats als zuster Ter Burg bij hun aanstelling slechts 32 jaar oud waren. Kennelijk had het bestuur veel vertrouwen in deze jonge mensen. Het kan echter ook zijn dat de connecties doorslaggevend waren want de selectie van bewoners en personeel gebeurde in eerste instantie op basis van het lidmaatschap van de Hervormde Kerk.
Zowel het echtpaar Maats als zuster Ter Burg bleven ruim 25 jaar de leiding over Westerlicht behouden.
De uitbreiding (1935)
Huize Westerlicht was al direct na de opening in 1932 te klein. Er ontstonden lange wachtlijsten. Hoewel de huurprijzen niet bepaald laag waren was men bereid tot het uiterste te gaan om een kamertje te bemachtigen. Er is een voorbeeld bekend van een dame die 3.000 gulden extra bood om een kamertje te mogen krijgen; een enorm bedrag in die tijd. Al vrij snel na de opening werden er plannen gesmeed voor uitbreiding. Dit resulteerde in de westelijke vleugel welke al vrij snel, gelet op de ligging, de bijnaam “Apenkooikant” kreeg.
Architect Dirk Saal was weer de ontwerper van dit gebouw en hoewel het veel leek op de hoofdlocatie had Saal toch wat veranderingen aangebracht. Met name de erkers en balkons bij de kamertjes waren een belangrijk verschil.
Aan de bouw hiervan werd in 1934 begonnen en in de zomer van 1935 werd deze vleugel in gebruik genomen.
In 2019, als begin van de grote uitbreiding van Noordwest Ziekenhuisgroep locatie Alkmaar, werd deze vleugel als eerste gesloopt om daarmee ruimte te maken voor de nieuwbouw.
Een belangrijk moment in 1935 was het bezoek dat prinses Juliana op 13 september 1935 bracht aan Huize Westerlicht; het huis dat ligt aan de laan die haar naam draagt.
De oorlogsjaren (1940-1945)
Aanvankelijk brachten de oorlogsjaren geen grote veranderingen voor Huize Westerlicht, althans niet anders dan die voor vergelijkbare instellingen. Maar in 1943 veranderde dit. Op 31 augustus 1943 beval de Duitse weermacht dat het complex binnen drie dagen moest worden ontruimd; het was nodig voor de huisvesting van Duitse militairen. Na wat aandringen kreeg directeur Maats een week extra de tijd om het huis leeg op te leveren. Een jaar later werd het huis weer vrijgegeven door de Duitsers. Waarom zij het nu niet meer nodig hadden is niet bekend.
Wat de Duitsers nadien niet wisten is dat Westerlicht onderdak bood aan 16 onderduikers en dat de staf van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (NBS) hier ook regelmatig gedurende acht maanden verbleef. Alleen het echtpaar Maats en een enkele vertrouweling was hiervan op de hoogte. Deze staf werd geleid door luitenant kolonel J.G.M. Wastenecker. Dr. F.J. (Frits) Haverkamp, chirurg van het toenmalige Centraal Ziekenhuis, maakte deel uit van deze staf en was officier van gezondheid eerste klasse.[2]
Echter; na arrestatie van een andere verzetsstrijder, in wiens zakboekje het woord “Westerlicht” werd aangetroffen, deden de Duitsers een inval in Westerlicht. Veel van de onderduikers konden op tijd wegkomen of zich verstoppen. De gearresteerde verzetsman werd gedwongen zijn commandant aan te wijzen maar overste Wastenecker deed zich voor als oude bejaarde tussen de andere bejaarden en werd zo niet ontdekt.
De grote brand (1952)
In de nacht van 27 op 28 februari 1952 ging het gruwelijk mis in Huize Westerlicht. Door het onvoorzichtig omgaan met een petroleumstelletje door een bewoner, vatte een kamer vlam en stond binnen korte tijd de gehele bovenkant van de westelijke vleugel in brand. De vrijwillige brandweer kreeg om 1:30 uur ‘s nachts een vaag bericht over een brand in Westerlicht. Gelukkig werd dit direct als groot alarm opgevat. Na eerst zelf geprobeerd te hebben de brand te blussen werden de korpsen van Bergen, Heiloo, Langedijk, Oudorp, Koedijk en Beverwijk opgeroepen, waarmee uiteindelijk 130 brandweerlieden de brand onder controle kregen.
Twee bewoners komen helaas om bij deze brand die als één van de grootste uit de toenmalige geschiedenis van Noord-Holland gezien kon worden. 61 woonvertrekken van bewoners en 29 personeelsvertrekken gaan in vlammen op, inclusief de woning van de directeur. De bejaarden die met grote spoed ‘s nachts het huis hadden moeten verlaten werden deels opgevangen door familie maar ook door vergelijkbare instellingen. Dr. Lojenga, directeur van het Centraal Ziekenhuis, maakte direct 50 bedden vrij voor de opvang van zieken en gewonden.
Zeven maanden later konden de bewoners weer terug naar Westerlicht.
Uitbreiding met De Hout (1973)
Huize Westerlicht had van oorsprong al een grote ziekenzaal waar bijna 30 bejaarden verpleegd konden worden. Toch ontstond er behoefte aan een apart gebouw voor de verpleging van langdurige zieken. Ook wilde men zich meer professionaliseren. Dit resulteerde uiteindelijk in erkenning van Westerlicht als verpleeginstelling. Een apart verpleeghuis naast het bestaande bejaardentehuis was de uitkomst. Maar hiervoor was grond nodig die toebehoorde aan zowel het Medisch Centrum Alkmaar als aan de instantie die bekend stond onder de naam Nederlandse Aardappel Kwaliteitscontrole (het NAK-gebouw aan de Wilhelminalaan). Na lang praten met beide instellingen kwam het tot een overeenkomst.
Het gebouw “De Hout” werd opnieuw getekend door architect Saal maar dit keer in een duidelijke moderne bouwstijl. Het gebouw stond in directe verbinding met de ziekenzaal van het bejaardenhuis. Vanaf die tijd ging de instelling door onder de gemeenschappelijke naam “Westerlicht / De Hout”, later afgekort tot “Westerhout”. Organisatorisch werd er wel een knip aangebracht; ook het personeel werd aangenomen óf voor Westerlicht óf voor De Hout. Na de grondruil tussen Westerlicht en het MCA in 1994, waarover hierna meer, verhuisde de volledige organisatie Westerhout naar de Van Houtenkade waar toen al De Platanenhof, ook een onderdeel van Westerhout, gevestigd was. Later werd het oude verpleeghuis De Hout afgebroken om ruimte te scheppen voor parkeerplaatsen voor het MCA (later genoemd : “P8”).
De grondruil met het MCA (2001)
Vanaf 1993 waren er gesprekken gaande tussen de besturen van het MCA en van Westerhout. Westerhout wilde uitbreiden maar kon dat niet op eigen terrein. Bovendien waren de keukens van zowel Westerlicht als De Hout afgekeurd en stond Westerhout voor grote uitgaven.
Het MCA wilde eveneens uitbreiden maar had ook vooral een parkeerprobleem. Het MCA nam daarom het initiatief tot een grote grond- en gebouwenruil: Westerhout zou het voormalige Sint Elisabeth Ziekenhuis krijgen en het MCA de gebouwen Westerlicht en De Hout. Aanvankelijk zou het Sint Elisabeth Ziekenhuis gesloopt worden maar dit stuitte op te veel verzet van zowel de Alkmaarse gemeenteraad als van omwonenden en allerlei belangengroepen. Besloten werd de het karakteristieke hoofdgebouw en de kapel te laten staan. Alleen het ketelhuis en de schoorsteen moesten toen nog afgebroken worden. Na het leeg opleveren van de gebouwen kon de renovatie van het oude ziekenhuis beginnen.
In 2001 bouwde het MCA op de ontstane ‘eigen’ grond achter Westerlicht de “Kleine Hout”; een tijdelijke voorziening voor de opvang van de afdelingen die weg moesten uit het Sint Elisabeth Ziekenhuis of elders in het ziekenhuis ruimte moesten maken. In eerste instantie betrof dit met name de afdeling Opleidingen (het “foreest Instituut”), later zijn diverse afdelingen en diensten daar gehuisvest. De ‘tijdelijkheid’ van deze maatregel zou uiteindelijk bijna 20 jaar voortduren.
In 2002 kreeg Westerhout ook de bouwvergunning voor de noodzakelijke nieuwbouw aan de Van Houtenkade en in mei 2004 verhuisden de eerste bewoners van het verpleeghuis De Hout naar hun nieuwe onderkomen.
Zodra het verpleegtehuis De Hout leeg was komen te staan, en daarmee eigendom werd van het MCA, werd dit gebouw gesloopt om extra parkeergelegenheid te creëren; het huidige P8.
Westerlicht opnieuw in gebruik genomen (2020)
Na de grondruil tussen Westerhout en MCA en het vrijkomen van de gebouwen werd het lange tijd stil. De Hout werd gesloopt en de vrijgekomen grond werd benut voor parkeergelegenheid. Omdat er lange tijd onduidelijkheid was over de locatie van het ziekenhuis maakte dat er geen knopen konden worden doorgehakt betreffende Westerlicht. Lange tijd werd verondersteld dat een groot deel van het ziekenhuis verplaatst zou worden naar Heerhugowaard. Toen uiteindelijk duidelijk werd dat dit idee geen doorgang kon vinden en dat Noordwest op de huidige locatie in Alkmaar zou blijven, kwam ook de bestemming van Westerlicht weer in beeld. Gedurende deze jaren van leegstand raakte Westerlicht in verval. Het werd bewoond door krakers, anti-krakers en vleermuizen. Waterschade aan archieven en diefstal van historische materialen waren het gevolg.
In juni 2016 bracht het Monumenten Adviesbureau, in opdracht van Noordwest, een lijvig rapport uit over de cultuurhistorische waarde van de bouwdelen van Westerlicht. Vanwege de bouwstijl in de traditie van de Amsterdamse School is Westerlicht een Rijksmonument. De voorgevel diende ongeschonden te blijven. Maar ook in het interieur waren en zijn diverse zaken die een cultuurhistorische waarde hebben zoals bijvoorbeeld een aantal glas-in-lood ramen.
De sloop van de westvleugel (de “Apenkooikant”) was noodzakelijk om te voorkomen dat de nieuwbouw van het ziekenhuis te ver het bos in zou steken en er daardoor meer bomen gekapt moesten worden. Het hierboven genoemde rapport toonde ook aan dat de westvleugel van minder historische waarde was dan de voorgevel.
Bij het schrijven van dit artikel is de renovatie van Westerlicht vrijwel voltooid. In december zal het gebouw in gebruik genomen worden voor huisvesting van de Noordwest Academie en een aantal administratie afdelingen, zoals Financiën, Personeelszaken, Inkoop en Zorgadministratie. Na deze verhuizingen zal de Kleine Hout gesloopt gaan worden waarna letterlijk de ruimte vrij is gemaakt voor de nieuwbouw van Noordwest.
—oooOooo—
[1] Het voormalige gemeente-ziekenhuis Parkzicht in Den Helder is ook door Saal ontworpen. Opmerkelijk is dat het oorspronkelijke torentje van Westerlicht vrijwel identiek was aan dat van Parkzicht.[1] (Parkzicht fuseerde met het Lidwina Ziekenhuis tot het Gemini Ziekenhuis. Het Gemini fuseerde in 2015 opnieuw met het Medisch Centrum Alkmaar tot het huidige Noordwest Ziekenhuisgroep)
[2] Dr. Frits Haverkamp is later verraden en met vier andere verzetsstrijders gearresteerd. Daarbij liep hij een schotwond op en kon niet meer lopen. In april 1945 is hij, samen met negen andere verzetsmensen, in Limmen gefusilleerd als vergelding op een aanslag op een Duitser. Van Frits Haverkamp zijn bewegende beelden bewaard gebleven in een film over het Centraal Ziekenhuis uit 1939.Open document-instellingenOpen publiceren paneel
- Document